Τζαμί ή νεωτερικότητα;

του Μισέλ Ροκάρ

Mosque or Modernity? ©Project Syndicate Μα τι συνέβη με την «αραβική άνοιξη»; Όταν οι διαδηλώσεις που ξέσπασαν στην Τυνησία, τηνΑίγυπτο, τη Λιβύη κατόρθωναν να εκθρονίσουν τρεις παλιές και αποκαμωμένες δικτατορίες, κανείςδε γνώριζε ποιες δυνάμεις, ποιοι θεσμοί, και ποιες διαδικασίες θα προέκυπταν από το αίτημα των διαδηλωτών για δημοκρατία. Κι όμως, παρά το πρωτόγνωρο των γεγονότων και την αδυναμία να δούμε το μέλλον (ή ίσως εξ αιτίας αυτών) οι ελπίδες ήταν μεγάλες. Το τι συνέβη έκτοτε αποδεικνύει ξεκάθαρα αυτό που ήδη γνωρίζαμε (ή οφείλαμε να το κάνουμε):τίποτα δεν είναι απλό στις καθεστωτικές αλλαγές. Μέχρι στιγμής, καμία από τις χώρες δεν βρήκε την θεσμική εκείνη συγκρότηση που θα αποσυμπίεζε τις αυξανόμενες εσωτερικές εντάσεις και θα απαντούσε ικανοποιητικά στα λαϊκά αιτήματα.

 Ε'Αλλα κράτη της περιοχής, συμπεριλαμβανομένης της Υεμένης και ορισμένων κρατών του Κόλπου, βίωσαν επίσης αναστάτωση, σε διάφορους βαθμούς. Η θρησκευτική βία πλήττει εκ νέου το Ιράκ, ενώ στη Συρία οι συγκρούσεις μεταξύ των αντικαθεστωτικών ομάδων πυκνώνουν καθώς οι ισλαμιστές επιχειρούν να αναλάβουν το πλεονέκτημα εν όψει της διαδικασίας πολιτικής μετάβασης που θα ξεκινήσει εφόσον καταρρεύσει η κυβέρνηση. Ακόμα και στο Μαρόκο, ο βασιλιάς, που έχει απόλυτη εξουσία καθώς είναι επίσης ο θρησκευτικός ηγέτης της χώρας, εξαναγκάστηκε να ακροαστεί την αυξανόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια και να κινηθεί προς ένα πιο ανοικτό σύστημα πολιτικού Ισλάμ.

Παρομοίως, οι εξελίξεις σε δύο μη αραβικά κράτη της εποχής δείχνουν πως ούτε κι εκείνα έχουν ασυλία στην αστάθεια. Στην Τουρκία, οι πρόσφατες διαμαρτυρίες ανέδειξαν την αυξανόμενη αντίδραση στις υπερεξουσίες και τις θρησκόληπτες διχαστικές πολιτικές του πρωθυπουργού Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν (Recep Tayyip Erdoğan). Στο Ιράν, το μεγαλύτερο μέρος των μεσαίων τάξεων υποστήριξε στις προεδρικές εκλογές του Ιουνίου τον πιο μετριοπαθή υποψήφιο από όσους είχαν εγκρίνει προηγουμένως οι ισλαμιστές «φρουροί της επανάστασης».

Πολλές είναι οι αιτίες της μόνιμης αστάθειας της περιοχής. Η μία είναι η υπανάπτυξη. Ενώ το πετρέλαιο κατέστησε λίγους προέδρους και πρίγκιπες εξωφρενικά πλούσιους, ο υπόλοιπος πληθυσμός ελάχιστα ωφελήθηκε. Ο υποσιτισμός είναι διαδεδομένος· η φτώχεια και οι ανισότητες τροφοδότησαν ένα μεγάλο μέρος της λαϊκής οργής που εκφράστηκε στις κινητοποιήσεις της περιοχής.

Αλλά η πολιτική των λαϊκών διαμαρτυριών αντανακλά επίσης την αυξανόμενη απόρριψη των δικτατοριών και της αυθαιρεσίας της εξουσίας. Παρά την απουσία παράδοσης ανοικτής διαμαρτυρίας στις χώρες αυτές, η παγκοσμιοποίηση κατέστησε σαφές σε όλους πως για να υπάρξει εδώ οικονομική ανάπτυξη, χρειάζεται πρώτα καθεστωτική αλλαγή.

Τέλος, το πολιτικό Ισλάμ είναι παρόν σε όλες τις συγκρούσεις της περιοχής, και δεν θα έπρεπε να θεωρείται -όπως δυστυχώς συμβαίνει πολύ συχνά- άσχετο με τα οικονομικά προβλήματα των χωρών αυτών. Για να το πούμε απλά, το Ισλάμ μια από τις μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου, που την ασπάζεται σχεδόν το 1/4 της ανθρωπότητας, έχασε το τρένο της ανάπτυξης. Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να ξεπεραστεί η υπανάπτυξη χωρίς να απειληθούν παραδοσιακοί τρόποι ζωής, ήθη και έθιμα και κοινωνικές σχέσεις.

Η ζωή πάντως έχει δείξει πως οι θρησκείες δεν μπορούν να αντισταθούν στην πίεση της οικονομικής αλλαγής.

Στους εβραίους, που δεν διέθεταν πατρίδα, η αλλαγή συνέβη στη διασπορά, όταν η πολιτική χειραφέτηση στην Ευρώπη ανέδειξε μεταρρυθμιστικά κινήματα που αποσκοπούσαν στη συμφιλίωση της πίστης με την νεωτερικότητα. Παρομοίως, ο ρωμαιοκαθολικός και ορθόδοξος χριστιανισμός μπλόκαρε επί αιώνες την οικονομική ανάπτυξη, ως ότου υπήρξαν μεταρρυθμιστές που αναθεώρησαν θεολογικά τη θέση του χρήματος και των τραπεζών, την έννοια της προόδου, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Δεν είναι τυχαίο που η θρησκευτική μεταρρύθμιση στη Σκανδιναβία, τη Γερμανία, την Αγγλία, την Ολλανδία και τις Ηνωμένες Πολιτείες ανέδειξε το σημερινό παγκόσμιο καπιταλισμό. Η δυναμική επηρέασε ακόμα και την -επισήμως άθεη- Κίνα. Ο ορθόδοξος κομμουνισμός, μια τέλεια εκδοχή κοσμικής θρησκείας, υπήρξε το πρώτο θύμα της, όταν η Κίνα υιοθέτησε τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του 1979.

Το Ισλάμ διαθέτει κι εκείνο τους μεταρρυθμιστές του. Το 1826 ο Μοχάμεντ 'Αλι (Mohammed Ali) ανέθεσε στον Αιγύπτιο σοφό Ρίφα Αλ Ταχτάουι (Rifa'a al-Tahtawi) να επισκεφθεί την Ευρώπη, ώστε να μάθει τα του δυτικού πολιτισμού και να προσπαθήσει να διαμορφώσει ένα κλίμα κατανόησης μεταξύ Ισλάμ και δύσης. Αλλά παντού στον αραβικό κόσμο, χωρίς καμία εξαίρεση, οι μεταρρυθμιστές φυλακίζονταν, δολοφονούνταν ή αχρηστεύονταν πολιτικά.

Χωρίς το ανάλογο της δυτικής βιομηχανικής επανάστασης, οι μουσουλμάνοι (ιδίως οι 'Αραβες)αντιμετώπισαν τους δύο τελευταίους αιώνες διαρκείς ταπεινώσεις και μερικό αποικισμό. Το αποτέλεσμα ήταν πικρία, αίσθημα ντροπής, και οργή που εν μέρει εξηγεί τη γενικότερη δυσθυμία που επικρατεί σήμερα στην περιοχή.

Οι λαϊκές διαμαρτυρίες δεν αφήνουν καμία αμφιβολία πως στη Μέση Ανατολή υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν διαρρήξει εντελώς τις σχέσεις τους με τη θρησκεία. Αυτό είναι εξίσου φανερό στην Αίγυπτο και την Τυνησία, όσο και στην Τουρκία. Αλλά η πικρή αλήθεια για τον ισλαμικό κόσμο είναι πως, ιδίως σε καιρούς διαδεδομένης αβεβαιότητας, οι δυνάμεις της παράδοσης τείνουν να μιλούν πιο δυνατά και καθαρά από εκείνες της αλλαγής.

Η ειρήνη σε αυτήν την αχανή και στρατηγικά κρίσιμη περιοχή -άρα και σε ολόκληρο τον κόσμο-είναι δυνατό να διαφυλαχθεί μόνο αν τα κράτη αυτά κατορθώσουν, παρά τα προβλήματά τους, να προφυλάξουν τον εαυτό τους από ακρότητες και πολιτικές υπερβολές. Το πόσο σημαντικό είναι αυτό θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο στους δυτικούς, που ο πολιτισμός τους έχει ξεπεράσει μεν τις θρησκευτικές συγκρούσεις, αλλά νωρίτερα είχαν βιώσει τη βία της Ιεράς Εξέτασης και τηςαντιμεταρρύθμισης. Αν το Ισλάμ, ιδίως στη Μέση Ανατολή, ακολουθεί ανάλογη πορεία, μακροπρόθεσμα η πολιτική αστάθεια στην περιοχή θα κλιμακωθεί. Η αλληλοκατανόηση είναι ο μόνος τρόπος να μετριαστούν οι συνέπειες.

---

Ο Michel Rocard είναι πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας.