Η «Βαβυλωνία» καραδοκεί.

ΗΠΑ-Ελλάδα: βίοι παράλληλοι;

Γράφει ο Γιώργος Πρεβελάκης

Το 2004, μια δεκαετία μετά τη «σύγκρουση των πολιτισμών», ο Σάμιουελ Χάντινγκτον (SamuelHuntington) δημοσίευσε το βιβλίο «ποιοι είμαστε;». Το έργο αυτό, άπου τίθεται το ζήτημα των πολιτισμικών μετασχηματισμών της αμερικανικής κοινωνίας, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων· όμως η σημερινή βαθύτατη κρίση της Αμερικής μοιάζει να το δικαιώνει. Οι μηχανισμοί τους οποίους ο Χάντινγκτον επεσήμανε ως διαβρωτικούς για την αμερικανική πολιτισμική και κοινωνική συνοχή αφορούν τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και, πρωτίστως, την ευεπηρέαστη Ελλάδα.

ΗΠΑ

Κατ' αρχήν αμφισβητήθηκε το «μέλτινγκ ποτ», δηλαδή η ένταξη των μεταναστών στο αμερικανικό έθνος δια των αγγλο-προτεσταντικών αξιών. Η πολυπολιτισμικότητα, δηλαδή μια κοινωνία μωσαϊκό, προωθήθηκε από την «προοδευτική» διανόηση και υποστηρίχτηκε σθεναρά από τις πολυεθνικές επιχειρήσεις με έδρα στην Αμερική. Οι ιστορικοί αντικατέστησαν τη διδασκαλία της επανάστασης και του εμφυλίου με την «τοπική ιστορία», την ιστορία των αυτοχθόνων πληθυσμών, των μεταναστών, των γυναικών. Η αμερικανική ταυτότητα υπεχώρησε.

Η μαζική μετανάστευση ισπανοφώνων πληθυσμών τείνει να συγκροτήσει ένα συμπαγές πολιτισμικό «αντίπαλον δέος» έναντι της αγγλόφωνης πλειονότητας, διασπώντας την γλωσσική ενότητα της αμερικανικής κοινωνίας. Όμως η ενιαία γλώσσα αποτελεί τον κύριο λειτουργικό εθνικό σύνδεσμο. Ειρωνεία της ιστορίας: η αγγλική επικρατεί ανά τον κόσμο, υποχωρεί στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Τέλος, αυξάνεται η απόσταση ανάμεσα σε μια κοσμοπολιτική ιθύνουσα τάξη, η οποία επωφελείται και αξιοποιεί την παγκοσμιοποίηση, και τις μάζες του αμερικανικού πληθυσμού, οι οποίες οχυρώνονται αμυντικά πίσω από την παραδοσιακή αμερικανική ταυτότητα και τα σύμβολά της, καθώς διαπιστώνουν την καθίζηση του βιοτικού τους επιπέδου.

Τα ρήγματα της κοινωνίας, λιγότερο εμφανή όσο διαρκούσε η διά του δανεισμού τεχνητή ευημερία, κινδυνεύουν σήμερα να οδηγήσουν σε εκτεταμένες εντάσεις, με αναπάντεχους γεωπολιτικούς και γεωοικονομικούς μετασχηματισμούς....................................................................................  

Ελλάδα

 Η Ελλάδα λειτούργησε επίσης ως «μέλτινγκ ποτ»: «ελληνοποίησε» ελληνοφώνους, αλβανοφώνους, βλαχοφώνους, σλαβόφωνους και τουρκόφωνους χριστιανούς ορθοδόξους, γηγενείς και επήλυδες, χάρη στην ισχύ της ελληνικής γλώσσας και την αίγλη της ελληνικής ιστορίας. Η επιβίωσή της στηρίζεται στη συνεχή ανανέωση του άθλου αυτού.

 Όμως, στις πρόσφατες εγχώριες εξελίξεις καταχωρίζεται ήδη μια σοβαρή γλωσσική υποβάθμιση· επιπλέον, επινοείται η «αποδόμηση» της εθνικής ιστορίας, χωρίς εναλλακτική πρόταση. Οι σκέψεις του Χάντινγκτον δείχνουν τη σημασία που προσλαμβάνουν οι βαθύτερες τάσεις, υλικές ή πνευματικές, έκφραση των οποίων αποτελεί η πολιτική καθημερινότητα.

 Χωρίς εμβάθυνση, η πολιτική περιορίζεται σε απλοϊκές εξηγήσεις, δαιμονοποίηση προσώπων, μυωπικές και επιδερμικές αναλύσεις. Κατά συνέπεια αδυνατεί να διακρίνει τις επερχόμενες προκλήσεις και, ακόμα λιγότερο, να προετοιμάσει σχετικά την κοινωνία.

 Η έκπληξη των Ελλήνων για την απολύτως προβλέψιμη σημερινή κρίση σηματοδοτεί την αποτυχία της διανόησης να επιτελέσει την αποστολή της. Η συμπύκνωση της ιστορίας αναγκάζει να τεθούν και στα καθ' ημάς, mutatis mutandis, τα ερωτήματα του Χάντινγκτον.

 Ο προσδιορισμός του κοινωνικο-πολιτισμικού συνόλου, οι όροι «εμείς» ή «Έλληνες», αναθεωρείται εν τοις πράγμασι. Εκτός από την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και τα εισαγόμενα ιδεολογικά ρεύματα, η εισροή αλλοδαπών, η οποία διογκώθηκε κατά την τελευταία εικοσαετία, διαβρώνει την καθιερωμένη αντίληψη για την πολιτισμική σύνθεση του πληθυσμού.

 Επίσης σοβαρές αλλαγές προκαλούν οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις οι οποίες επανασυνέδεσαν τον ελλαδικό χώρο με τις παλαιές ελληνικές ενδοχώρες. Η έξοδος των ελληνικών επιχειρήσεων στα Βαλκάνια ή η μετανάστευση Ελλήνων στην Τουρκία, φαινόμενα αδόκητα μέχρι πρότινος, αμβλύνουν εκ νέου τα σύνορα της ελληνικής ταυτότητας.

 Όσο οι μετασχηματισμοί αυτοί δεν εντάσσονται σε ένα ανανεωμένο και συνεκτικό εθνικό λόγο, δημιουργούν βαθύτατα ρήγματα. Ομάδες πληθυσμιακές ενδέχεται να αποξενωθούν από την Ελλάδα ή να αντιπαρατεθούν προς άλλα τμήματα του ελληνισμού.

 Όσο υπήρχε εύκολο δανεικό χρήμα, οι κίνδυνοι συγκαλύπτονταν· τώρα η κρίση έχει αναδείξει ανησυχητικά συμπτώματα: χρεοκοπία της κοινωνικής αλληλεγγύης, αλληλοκατηγορίες ανάμεσα στις διάφορες επαγγελματικές ομάδες, αντιπαράθεση δημοσίου και ιδιωτικού τομέα και, last but not least, αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στην ισχυρή οικονομικά και επικοινωνιακά ελληνικής κοσμοπολιτική ελίτ και την παγιδευμένη στον λαϊκισμό και το πελατειακό σύστημα πλειονότητα.

 Η «Βαβυλωνία» καραδοκεί.

 O Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής πανεπιστήμιου στο Παρίσι